Eitt það undarlegasta við nútímann, sem einkennist af vísinda- og skynsemishyggju, er að margir þeir sem ákafast „treysta vísindum“ og segjast aðhyllast þróunarkenningu Darwins breytast skyndilega í ofstækisfulla óvita þegar kemur að þróun mannsins. Þeir viðurkenna að náttúruval móti fugla, fiska og spendýr en þegar röðin kemur að mannkyninu skolast vitsmunir í vaskinn og í staðinn leita menn í samsæriskenningar um yfirnáttúrulega eiginleika Homo Sapiens, sem eiga að sýna hvernig maðurinn er undanskilinn lögmálum líffræðinnar.
Í stað þess að horfast í augu við að mannkynið skiptist í ólíka hópa vegna hundrað þúsunda ára aðskilnaðar við ólík skilyrði þá útskýra samsæriskenningasmiðir nútímans að kynþáttur sé einfaldlega félagslegur tilbúningur, sprottinn úr fordómum manna gegn ýmsum blæbrigðum hörundslita. Þetta stangast á við raunveruleikann eins og hann birtist okkur og sú einföldun að litarhaft eitt og sér ákvarði kynþátt er ekki aðeins barnaleg, heldur einnig vísindalega úrelt.
En er ekki kynþáttur einfaldlega félagslega skapað hugtak?
Vissulega er hugtakið kynþáttur að einhverju leyti félagslega mótað—eins og raunar öll hugtök—og það getur verið vandmeðfarið flokka kynþætti nákvæmlega þar sem kynþættir eru afmörkuð svæði á samfelldu rófi svipgerða. En það sama má segja um liti, sem eru einnig á rófi en samt notum við hugtök eins og „rauður“ og „blár“ án þess að efast um gagnsemi þeirra. Engum dytti heldur í hug að halda því fram að hugtökin „grænn“ og „gulur“ séu fordómafullar sjónhverfingar—litir eru einfaldlega huglæg flokkun á efnisheiminum eins og birtist okkur. Á sama hátt er hugtakið kynþáttur gagnlegt og skiljanlegt. Það vísar til raunverulegra mynstra í þróunarsögu mannkyns—mynstra sem jafnvel smábörn geta greint án félagsmótunar.
Hvítir sloppar óþarfir til þess að skilja kynþætti
Það er því óþarfi að vera með fimm háskólagráður til að skilja hugtakið kynþáttur. En ef heilbrigð skynsemi nægir ekki, þá staðfesta fjölmargar rannsóknir að kynþættir eru raunveruleg fyrirbæri. Rannsóknir í líffræði sýna greinilega að hópar manna mynda skýr erfðafræðileg mynstur sem endurspegla landfræðilegan uppruna þeirra.1 Jafnvel bakteríuflóra í koki manna dugar ein og sér til að greina á milli kynþátta.2 Innan læknisfræðinnar getur kynþáttur líka skipt sköpum. Beinmergsgjafa þarf til dæmis að velja með tilliti til kynþátts- og erfðafræðilegs skyldleika við þiggjanda og mismunandi meðferðir geta átt við eftir kynþætti sjúklinga.3 Hverjum og einum er frjálst að líta á kynþátt sem félagsfræðilega sjónhverfingu en líkaminn veit betur.
Ólíkt Umhverfi → Ólíkir Menn
Kjarni þróunarkenningar Darwins er sá að hópar sem hafa verið aðskildir í þúsundir ára við ólíkar umhverfisaðstæður munu þróast á ólíkan máta. Hópar manna hafa ekki aðeins þróast hvorir í sína átt gegnum árþúsundin heldur hafa þeir einnig blandast öðrum tegundum manna hver í sínu lagi. Lykilorðin hér eru ‚aðrar tegundir‘—ekki aðrir hópar eða kynþættir—en Evrópu- og Asíumenn blönduðust Neanderdalsmönnum og Afríkubúar blönduðust öðrum óskyldum frummönnum á sama tíma á steinöld45—og útkoman er sú sem mælingar vísindamanna sem og heilbrigð skynsemi staðfesta í hvívetna, þ.e. greinilegur munur milli kynþátta, til dæmis í beinabyggingu, líkamsbeitingu og (augljóslega) litarhafti.
Fræðimenn hafa líka bent á að litarhaft er ekki úrslitaatriðið sem skilgreinir þennan mismun. Rannsóknir erfðafræðinganna Dong-Dong Wu og Ya-Ping Zhang et al. sýna að helsti erfðafræðilegi munurinn milli kynþátta felst í virkni erfðavísa sem hafa áhrif á heilastarfsemi en ekki í framleiðslu melanósóma (húðlits).6 Megin munur milli kynþátta felst því ekki í yfirborðskenndum eiginleikum eins og húðlit, heldur mun frekar í erfðafræðilegum þáttum sem hafa áhrif á hegðun, hugsun og tilfinningar. Slíkar erfðafræðilegar breytur hafa áhrif á atferli og háttsemi manna og þ.a.l einnig á hvernig samfélög og menningarheimar hafa þróast í tímanna rás.
Breytileiki í skapgerð milli kynþátta er því eðlileg afleiðing þeirra krefjandi áskorana sem ólíkir hópar mannkyns hafa þurft að kljást við gegnum aldirnar. Þróunarsálfræðingurinn J. Philippe Rushton, ásamt erfðafræðingunum Gregory Cochran og Henry Harpending, hafa sýnt fram á að munur milli kynþátta megi rekja til þróunar manna í mismunandi umhverfi á ísöld.78 Kynþættir sem þróuðust í Evrópu og Asíu á jökulskeiði ísaldar þurftu að laga sig að harðneskjulegu veðurfari sem krafðist fyrirhyggju og samvinnu til að lifa af langa vetrartíð. Í hlýrra og óstöðugra umhverfi á sléttum Afríku, þar sem menn nutu meiri allsnægta en voru á sama tíma berskjaldaðri fyrir árásum stórra rándýra, reyndust aðrar leiðir gagnlegri; meiri frjósemi, hraðari þroski og meiri áhættusækni skilaði sér í fleiri afkvæmum og meiri dreifingu erfðavísa. Þessi þróun endurspeglast í því að Afríkubúar þróuðu með sér meiri áhættusækni og minni getu til að fresta umbun miðað við Asíubúa og Evrópumenn—sem fjölguðu sér hægar, fjárfestu meira í hverju afkvæmi og þróuðu með sér aukna getu til að fresta umbun.
Vísindin efla alla dáð
Vissulega má draga þessa greiningu í efa og jafnvel halda því fram að hún sé einfaldlega röng—enda þurfa allar góðar vísindalegar tilgátur að vera prófanlegar og hrekjanlegar. Greiningin fellur þó vel að augljósum veruleika sem blasir við okkur þegar kemur að mun milli kynþátta og það sem meira er þá samræmist hún einnig niðurstöðum fjölda rannsókna sem hafa framreitt gögn og staðreyndir sem verða ekki hrakin. Sem dæmi má nefna mun á meðalgreind milli hópa: meðalgreind Afrískra kynþátta sunnan Sahara mælist almennt á bilinu 65–75, meðalgreind Evrópubúa um 99–102 , meðalgreind Austur-Asíubúa um 103–105. Enn fremur hafa rannsóknir sýnt að greind er að miklu leyti (80–90%) arfgeng.9
Sama má segja um niðurstöður rannsókna á breytileika milli kynþátta þegar kemur að getunni til að fresta umbun en það sá eiginleiki sem hefur hvað mest áhrif á efnahag einstaklingsins sem og samfélagsins í heild.
Sem dæmi úr rannsókn þar sem fólk frá 45 löndum var spurt hvort þau vildu frekar fá 440 þúsund útborgað núna eða bíða og fá 500 þúsund í næsta mánuði, kusu 90% Þjóðverja að bíða en aðeins 10% Nígeríubúa.10 Þessi munur gæti meðal annars skýrt hvers vegna framfarir í Afríku hafa verið takmarkaðar þrátt fyrir meira en tvö þúsund milljarða dollara fjárhagsaðstoð frá Vesturlöndum síðan 1950.
Hér er að sjálfsögðu ekki verið að gera lítið úr neinum eða halda því fram að einn hópur sé öðrum óæðri vegna ólíkrar getu til að fresta umbun. Ef Afríkumenn hefðu til dæmis tekið Evrópumenn sér til fyrirmyndar og safnað birgðum í stað þess að nýta þær strax, hefði náttúruval einfaldlega „refsað“ þeim erfðafræðilega, þar sem þeir hefðu þá neitað sér um nauðsynlegar hitaeiningar að ástæðulausu. Slík hegðun hefði valdið næringarskorti, veikindum og skertum lífslíkum, sem aftur hefði dregið úr líkum á því að erfðavísar þeirra bærust áfram. Náttúruval er í eðli sínu algjörlega hlutlaust og blint á gildismat hvers tíma. Eini mælikvarði þess er hvort erfðavísar komast áfram til næstu kynslóða.
Genin okkar—af hverju elskum við ættingja meira en ókunnuga?
Erfðavísa okkar er ekki eingöngu að finna í okkar eigin erfðamengi heldur einnig í erfðamengi manna af sama kynþætti, einkum þeirra sem tilheyra sama þjóðerni—og síðast en ekki síst í afkvæmum. Þetta birtist skýrt í hegðun foreldra gagnvart börnum sínum, þar sem náttúruval hefur mótað þá til að sýna sínum nánustu meiri umhyggju en ókunnugum til að varðveita eigin erfðavísa.
Samkvæmt þróunarkenningunni er því fullkomlega rökrétt að menn standi með ættingjum sínum, sýni þeim tryggð og fórni jafnvel eigin hagsmunum í þágu þeirra. Tilgangur allra lífvera er að koma eigin erfðaefni áfram til næstu kynslóða—og erfðaefni ættingja þinna er að miklu leyti hið sama og þitt eigið.
Eins og Dr. Frank Salter, vísindamaður við Max Planck Institute, hefur bent á: „Tilgangur lífsins er að tryggja vöxt og viðgang eigin gena—þetta á við um menn sem og aðrar tegundir.“11 Salter hefur sýnt fram á með rannsóknum sínum að þjóðerni og kynþáttur eru í raun stórfjölskylda sem binst saman um sameiginlegan uppruna og sameiginlega erfðavísa. Af þeim sökum er þjóðrækni jafn eðlileg og sú hollusta sem við sýnum okkar nánustu fjölskyldumeðlimum.12
Erfðafræðilegur skyldleiki hefur því mikil áhrif á félagstengsl okkar. Rétt eins og foreldrar upplifa nánari tengsl við eigin börn en börn annarra—þar sem þeirra eigin afkvæmi bera meira af sameiginlegu erfðaefni—þá finna menn líka almennt til meiri samkenndar og tryggðar gagnvart hópum sem þeir eru blóðskyldir, svo sem eigin þjóð eða kynþætti. Þetta skýrist af því að einstaklingar innan sama þjóðernis eða kynþáttar deila stærri hluta erfðaefnis sín á milli en með fólki úr erfðafræðilega fjarlægari hópum.
Til að setja þetta í samhengi mætti taka dæmi um íslenska konu sem eignast barn með manni frá Afríku. Erfðafræðilega séð er hún minna blóðskyld sínu eigin barni en bláókunnugum Íslendingi—og raunar væri hún erfðafræðilega skyldari manni frá Póllandi en eigin barni.131415
Afneitun kynþátts er afneitun á sjálfum sér
Að horfast í augu við og viðurkenna tilvist og fjölbreytileika kynþátta er ekki hatursorðræða. Hver þjóð og hver hópur á jörðinni—hvort sem hann er afrískur, asískur eða evrópskur—á rétt á að varðveita sögu sína, sérkenni, menningu og tryggja framtíð eigin afkomenda. Kynþáttavitund snýst ekki um yfirburðahyggju, heldur einfaldlega sjálfsákvörðunarrétt allra hópa mannkyns.
Þú getur vissulega ákveðið að loka augunum fyrir tilvist kynþátta og þóst vera „litblindur“—en aðrir hópar munu samt sem áður sjá þig og þann kynþátt sem þú tilheyrir. Þú lifir í heimi þar sem yfirgnæfandi meirihluti mannkyns tilheyrir öðrum kynþætti en þínum eigin og afstaða þín til kynþátta breytir því ekki að hagsmunagæsla annarra þjóða og kynþátta byggist á ættarböndum og kynþáttavitund. Að hunsa þessa staðreynd er ekki aðeins óskynsamlegt heldur beinlínis hættulegt.
Kynþáttur er hugtak sem lýsir raunverulegu fyrirbæri sem birtist ekki eingöngu í útliti og erfðafræði okkar heldur endurspeglast það einnig í sögu okkar, menningu og hugsunarhætti. Íslenskt erfðaefni hefur mótað sögu þjóðarinnar og skortur eða framboð á íslensku erfðaefni mun móta framtíð Íslendinga.
Xing o.fl., „Toward a More Uniform Sampling of Human Genetic Diversity,“ Genomics 96, nr. 4 (2010): 199–210.
Matthew R. Mason, Haikady N. Nagaraja, Terry Camerlengo, Vinayak Joshi og Purnima S. Kumar, „Deep Sequencing Identifies Ethnicity-Specific Bacterial Signatures in the Oral Microbiome,“ PLOS ONE 8, nr. 10 (2013): e77287.
A. Sureda o.fl., „Indications for allo- and auto-SCT for haematological diseases, solid tumours and immune disorders: current practice in Europe, 2015,“ Bone Marrow Transplantation 50, nr. 8 (2015): 1037–1056,
Pääbo, Svante, Richard E. Green, Johannes Krause, Adrian W. Briggs o.fl. „A Draft Sequence of the Neandertal Genome.“ Science 328, nr. 5979 (7. maí 2010): 710–722.
David Reich, „Ancient Human DNA and African Population History,“ Oxford Research Encyclopedia of Anthropology, 18. maí 2022,
Dong-Dong Wu og Ya-Ping Zhang, „Different level of population differentiation among human genes,“ BMC Evolutionary Biology 11, nr. 16 (2011), https://doi.org/10.1186/1471-2148-11-16
Rushton, J. Philippe. "Differential K Theory: The Sociobiology of Individual and Group Differences." Personality and Individual Differences 6, no. 4 (1985): 441–452.
Cochran, Gregory, and Henry Harpending. The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution. New York: Basic Books, 2009.
Richard Lynn og Tatu Vanhanen, IQ and the Wealth of Nations, London: Bloomsbury Academic, 2002
Mei Wang, Marc Oliver Rieger og Thorsten Hens, „How Time Preferences Differ: Evidence from 53 Countries,“ Journal of Economic Psychology,
Frank Salter, „Estimating Ethnic Genetic Interests: Is It Adaptive to Resist Replacement Migration?“, Population and Environment 24, nr. 2 (2002): 111–140.
Frank Salter, On Genetic Interests: Family, Ethny and Humanity in an Age of Mass Migration, Frankfurt am Main: Peter Lang, 2003.
Héléna A. Gaspar og Gerome Breen, „Probabilistic ancestry maps: A method to assess and visualize population substructures in genetics,“ BMC Bioinformatics 20, nr. 1 (2019): 116
Grace Hwang Lynch, „Patients of Mixed-Race Ancestry Have Much Lower Chances of Finding a Donor,“ CAAMedia.org, 15. nóvember 2018
 | A guest post by
|